Vraag een doorsnee debater wat ze weten van de hedendaagse argumentatieleer en u krijgt een blik leger dan het donkere hart van Gargamel. “Ik lees The Economist, dat is toch genoeg?”. Nee, dat is niet genoeg. Debatteren draait om argumentatie en argumentatie is een volwassen academische discipline waar debaters naar hartenlust uit zouden kunnen, nee, moeten putten. In deze reeks maak ik u een beetje wegwijs in die wereld, vandaag over…
La Nouvelle Rhetorique
Toulmins dialoog over Harry de Britse onderdaan, is precies dat: een dialoog. Als debat is dit saai, bloedeloos. Chaïm Perelman en Lucie Olbrechts-Tyteca lanceerden in 1958 een ‘nieuwe retorica’, een strategische visie op overtuigen die de heroïek van het debatteren uitdrukt.
Effectief overtuigen is instemming verkrijgen van uw publiek, wat u doet door argumenten te kiezen die aansluiten bij uw publiek. Hoe werkt dat? In de nieuwe retorica heeft een spreker te maken met twee publieken (hier auditoria genoemd): het door de spreker geconstrueerde auditorium en het daadwerkelijke geadresseerde auditorium. Overtuiging is effectiever als die twee meer op elkaar lijken: u kiest argumenten waarvan u vooraf ‘weet’ dat ze aanslaan. U doet dit door uw geconstrueerd auditorium te baseren op de vertrekpunten van uw geadresseerd auditorium:
| Vertrekpunten | Voorbeeld | |
|---|---|---|
| Auditoriumopvattingen over feitelijkheden | Feiten | “De aarde is rond” |
| Waarheden | “1 + 1 = 2” | |
| Veronderstellingen | “Dit kabinet blijft vier jaar zitten” | |
| Auditoriumopvattingen over wenselijkheden | Waarden | “Veiligheid is belangrijk” |
| Waardenhiërarchieën | “Veiligheid is belangrijker dan economie” | |
| Loci | “Zekerheden zijn te prefereren boven kansen” “De lange termijn is te prefereren boven de korte termijn” |
Vervolgens overtuigt u uw publiek van standpunten door op het tactische niveau vertrekpunten aan te vallen, te versterken of nieuwe te stellen op drie verschillende niveaus: status (is het waar?), keuze (is dit relevant?) en presentatie (“dit is een eenzame gek, geen terrorist”). Overtuiging vindt plaats wanneer er daadwerkelijk een verandering van vertrekpunten plaatsvindt in het geadresseerde auditorium.
Als deze opvatting klopt, dan kunt u blijkbaar auditoria alleen overtuigen van een standpunt als u aansluit bij (andere) vertrekpunten die ze eerder al vonden. Dit is een vervelende conclusie: het wordt zo bijvoorbeeld vrijwel onmogelijk een diehard racist te overtuigen die ervan overtuigd is dat het onderscheid tussen rassen praktisch en moreel echt en relevant is. Debatteren wordt hiermee ook een zinloze sport: het zou dan eigenlijk vooral een wedstrijdje worden in wie het beste de jury van dat moment naar de mond kan praten en dat is oneerlijk.
Perelman en Olbrechts-Tyteca kozen een voor debaters bekende uitweg uit deze impasse: het universele auditorium. Een spreker kan argumenten baseren op ‘de redelijkheid’: dit zijn argumenten die volgens de spreker voor ieder denkbaar publiek ooit, aanvaardbaar zijn – vandaar de term ‘universeel auditorium’. Het daadwerkelijke auditorium kan argumenten beluisteren en al dan niet accepteren op dezelfde grond: is deze argumentatie volgens hen inderdaad universeel aanvaardbaar? Doet de spreker inderdaad effectief beroep op de vertrekpunten van een universeel auditorium? Debaters gebruiken dezelfde tactiek met onze variant van het universele auditorium: ‘de gemiddelde, hoger opgeleide krantenlezer’.
Wat zijn de vertrekpunten van een universeel auditorium? In de nieuwe retorica zijn onder andere argumenten voortkomend uit de formele logica universeel aanvaardbaar. Particuliere opvattingen die tot nu toe nooit daadwerkelijk aangevallen zijn, worden verondersteld ook voorlopig universeel aanvaardbaar te zijn. Maar verder is het onduidelijk wat het universele auditorium vindt.
Dit is, volgens Perelman en Olbrechts-Tyteca, de bedoeling. Sprekers en toehoorders (re)construeren gezamenlijk voortdurend het universele auditorium door discussie. Door de universele aanvaardbaarheid in debatten te beargumenteren, wekken wij, gelijk Pygmalion Galatea, tijdelijk, ter plekke het universele auditorium tot leven. Een fictie dus, maar een nuttige fictie met praktische consequenties.
Wat is het praktisch nut hiervan?
Prachtige materie dus, die nieuwe retorica. Maar wat hebbu eraan? Het volgende:
1. Waardenhiërarchieën en loci zijn ideale kapstokken voor conclusiebeurten.
2. Hanteer het schema ‘status, keuze, representatie’ om argumenten uit te werken (een andere theoretische onderbouwing van SEXI!): is de claim waar, relevant en eloquent verwoord?
3. Beargumenteer in een debat waarom claims ‘universeel aanvaardbaar’ zijn. Onmogelijk? Kies een oude Bonapartetactiek: verdedig linkse plannen met rechtse argumenten en andersom. U dekt een breder, dus universeler auditorium, wat uw winstkans vergroot.
Ik wil meer lezen…
Dit originele werk is vrijwel onvindbaar:
Traite de l’argumentation: La nouvelle rhetorique van Chaïm Perelman en Lucie Olbrechts-Tyteca.
U kunt altijd nog de samenvatting lezen in:
Handboek Argumentatietheorie van Frans H. van Eemeren, Rob Grootendorst, Francisca Snoeck Henkemans e.a.
Deze informele logicus schreef een interessante, kritische adaptatie:
Rhetorical adaptation. Principles of Theory and Practice. Christopher W. Tindale.
De Nederlandse Debatbond (NDB) stelt zich als doel het wedstrijddebat te bevorderen en ondersteunen in Nederland. Als nationaal overkoepelend orgaan vertegenwoordigt de NDB ongeveer 1.000 leden waarvan de meesten lid zijn van één van de debatverenigingen die Nederland rijk is.
Over de auteur